Vincent Honoré: Të nisim me pikën fillestare për Albumin Familjar. A ishte ky projekt pjesë e ndonjë hulumtimi ekzistues, apo u krijua posaçëm për Venedik?
Alban Muja: Në projektet e mia të mëparshme vazhdimisht jam përpjekur të mbaj distancë të caktuar nga përvoja e luftës, ose nga ajo që unë dhe familja ime kemi kaluar personalisht, duke zgjedhur në vend të kësaj të përqendrohesha në pasojat që erdhën pas mbarimit të luftës. Pastaj, rreth tre vjet më parë, po i shikoja fotografitë kur isha fëmijë dhe më ra në dorë një imazh i imi në kampin e refugjatëve në Hamallaj, në Shqipëri. Ajo që vërtet më befasoi, dhe që më duket njëkohësisht interesante dhe paradoksale, është se në të gjitha këto imazhe unë e gjej veten - jo vetëm veten, por edhe kushërinjtë e mi – me dukje shumë të lumtur. Pra, edhe pse ishim duke jetuar në kamp refugjatësh ende ishim çuditërisht të lumtur. Ma merr mendja që e gjitha ka të bëjë me elementin e lehtësimit pasi familja ime - të pestit - ishte ndarë në tri vende të ndryshme, prandaj ajo që pasoi ishte një ribashkim: mirënjohje që të gjithë ne ishim gjallë dhe kishim mbijetuar. Në atë kohë nuk e dija çfarë do të mund të bëja me këto imazhe, por tash e kisha një ndjenjë të fortë se, më në fund, saktësisht njëzet vjet më vonë, kishte kaluar mjaftueshëm kohë për mua që të punoja në këtë histori dhe jo vetëm nëpërmjet rrëfimit tim personal, por gjithashtu edhe atyre të të tjerëve.
VH: Pra, kjo është hera e parë në punën tuaj që ju drejtpërdrejt e adresoni historinë e Kosovës, sidomos atë të luftës. Në veprat e mëparshme iu keni qasur Kosovës si një territor ose një hapësirë, veçanërisht kufijve të saj. Po mendoj për Muzeun e Historisë Bashkëkohore ose Kufijtë pa Kufij. Tash, drejtpërdrejt e përfshini historinë.
AM: Për mua, Albumi Familjar është projekti i parë të cilin e kam punuar e që ka marrëdhënie të drejtpërdrejtë dhe korrelacion me të kaluarën. Siç thashë, puna ime deri më tash ka konsistuar kryesisht në hulumtimin e transformimeve politike, ekonomike dhe shoqërore të Kosovës sot, si dhe të rajonit të Ballkanit si tërësi, por asnjë pjesë e saj nuk ka folur direkt për të kaluarën. Kohë më parë u përpoqa të bisedoja me babanë për përvojën e tij në burg, nëse do të mund ta quaja ‘burg’ vendin ku ishte mbajtur pasi më shumë ishte si kamp përqendrimi, me mbi njëqind njerëz të mbyllur në një dhomë të vogël pesë-me-gjashtë, ku ishte mbajtur pa asnjë arsyetim. Ishte një përpjekje e vogël nga ana ime, e tillë që nuk isha i sigurt si ta zhvilloja më tej. Nga ana tjetër, Albumi Familjar është puna e parë që e adreson historinë, duke përfshirë në mënyrë indirekte edhe përvojën e familjes sime.
Anya Harrison: A ju kujtohet si është shkrepur fotografia juaj me José María Aznar dhe cili ishte konteksti? Si u bë kjo fotografi pjesë e albumit tuaj familjar?
AM: Po, e kujtoj shumë mirë. Historia e kësaj fotografie është se, për një periudhë të konsiderueshme kohore, familja ime ishte ndarë. Vëllai im ishte në Prishtinë, duke studiuar, ndërsa unë jetoja me prindërit e mi dhe motrën e vogël. Ne u përpoqëm të iknim nga Mitrovica, vendlindja jonë, disa herë gjatë luftës në vitin 1999, por çdo herë dështuam. Ndërsa lufta mori hov, u dëbuam nga shtëpitë tona prej forcave ushtarake. Pasi ecëm tetë ditë për ta gjetur një strehë ndokund tjetër, u ndaluam nga forcat serbe në një fshat afër Drenicës. Të gjithë burrat mbi moshën tetëmbëdhjetëvjeçare u arrestuan dhe u dërguan nëpër burgje (disa prej tyre, intelektualë, do të ekzekutoheshin më vonë).
Asokohe unë veçse isha tetëmbëdhjetëvjeçar, por vazhdoja t’iu thosha ushtarëve se isha dy vjet më i ri. Në fund, mua më kthyen përsëri në shtëpi së bashku me nënën dhe motrën, kurse babai im u dërgua në burg. Kjo ishte pikë kthese për mua, momenti kur më nuk isha adoleshent dhe e ndjeva se duhej të kujdesesha për familjen time. Kur përfundimisht arritëm të largoheshim nga Mitrovica, pasi ndamë shumë të holla për të udhëtuar në jug drejt kufirit me Shqipërinë, e gjetëm një kamp të udhëhequr nga spanjollët në kohën kur shumë shtete po ndërtonin kampe për refugjatët e Kosovës në Shqipëri dhe Maqedoni.
Një ditë dëgjuam se kryeministri spanjoll do të vinte për ta vizituar kampin. Në ditën e vizitës së tij, ose ndoshta një ditë më parë, babai im mbërriti në kamp nga Tirana, ku po qëndronte pas lirimit nga burgu, por gjithashtu erdhi edhe vëllai im, i cili kishte qenë në jug të Shqipërisë. Më në fund u ribashkuam të gjithë (edhe pse nuk i njoha kur i pashë për herë të parë, pasi aq shumë kishin ndryshuar fizikisht). Tenda jonë ishte njëra nga ato të cilat Aznar i vizitoi gjatë udhëtimit të tij. Mbaj mend atë që e pyeste babanë tim për përvojën e tij dhe ne të cilët po fotografoheshim me të duke e përdorur aparatin fotografik që e kishte familja ime. Megjithëse detajet e sakta të atij çasti janë disi të paqarta, kujtoj babanë tim duke më fotografuar mua me Aznarin, dhe pastaj unë e bëra një fotografi të ngjashme me ata të dy. Mendoj se të dy e kemi nga një fotografi me Aznarin.
AH: Sa u përket imazheve që e formojnë pikën fillestare për Albumin Familjar, si u kanë rënë në dorë këto fotografi? Cili ishte procesi i hulumtimit tuaj dhe pse i zgjodhët ato tri imazhe të veçanta për të punuar me to?
AM: Siç e përmenda më herët, fillimisht po mendoja ta zhvilloja një projekt me babanë tim bazuar në imazhet e albumit tonë familjar, por konsideroja që ende nuk ishte tamam i përshtatshëm. Nuk doja ta përshkruaja rrëfimin tim personal dhe bile s’isha as i sigurt nëse do të dija ta prezantoja. Po përpiqesha të mendoja në terma më të përgjithshëm dhe tashmë i njihja këto imazhe. Çdokush në Kosovë i njeh ato, por prej shumë kohë më parë; në një kuptim të caktuar, ato tashmë e kanë fituar statusin e të harruarave. Në kontekstin e hulumtimit të mëtejshëm fillova nga fotografia e një babai që i mban imazhet e dy fëmijëve të tij. Në të vërtetë, ai ishte personi që përkujdesej për ndërtesën e shkollës të cilën e vijoja si pjesë e sistemit paralel shkollor në Mitrovicë. Ky ishte vendi i vetëm ku ne mund të mësonim në gjuhën tonë - shqip. Fillimisht, mendoja nëse do të punoja drejtpërdrejt me njerëzit që e kishin përjetuar luftën, si ky njeri, ose nëse duhej të përqendrohesha te ata që asokohe ishin fëmijë. Vendosa për këta të fundit, sepse ndonëse sigurisht kanë kaluar nëpër të njëjtën përvojë, kujtimet nuk i kanë të njëjta... Ata kanë më pak urrejtje dhe zemërim të rrënjosur përbrenda, që do të thotë se ngjarjen do ta rrëfenin ndryshe. Përveç kësaj, isha i interesuar të eksploroja se si do të mund të reflektonin më tutje mbi rrëfimet e dëgjuara nga të tjerët.
VH: I keni njohur njerëzit e portretizuar në këto fotografi?
AM: Në fillim e kam njohur vetëm Xajën, njeriun që i mbante fotografitë e fëmijëve të tij, por vetëm nga ai imazh, si personazh, jo personalisht. Të tjerët i kam takuar kur e kam nisur hulumtimin tim. Fillimisht mendoja se asnjëri prej tyre nuk do t'i kujtonte rrëfimet dhe kontekstin e fotografive në të cilat gjendeshin, por në fakt, të gjithë ishin plotësisht të vetëdijshëm për sfondin. Ata mund t’i kallëzonin të njëjtat informacione si prindërit e tyre, mirëpo distanca kohore mes atyre dhe këtyre ngjarjeve e zbuste tregimtarinë e tyre. Urrejtjen dhe hidhërimin nuk i kishin pjesë të fjalorit.
VH: I njihnit paraprakisht, apo kishit biseduar ndonjëherë me fotografët që i kishin realizuar këto imazhe?
AM: Jam i bindur që fotografët preferojnë të qëndrojnë prapa kamerës. U përpoqa të bija në kontakt dhe madje shkëmbeva e-maile me dy prej tyre, por ishte e vështirë të përfshihesha në dialog më të nuancuar dhe më të hollësishëm rreth këtyre imazheve - si ishin shkrepur, përvoja e vet fotografëve, etj. Një fotograf menjëherë më udhëzoi drejt agjencisë së tij. Një tjetër më dha leje për të përdorur imazhin, por nuk dëshironte të fliste për të. Nuk ia dola ta kontaktoja Carol Guzy, fotografen e tretë.
AH: Cilin proces të punës ia keni përshtatur njerëzve të cilët i përzgjodhët për t’i xhiruar për Albumin Familjar?
AM: Së pari u takova me të gjithë, thjesht për ta prezantuar veten dhe idenë për projektin. Çështja të cilën dëshiroja ta qartësoja ishte që këto rrëfime e komunikojnë faktin se u bënë njëzet vjet që ne e kemi lirinë tonë dhe është e rëndësishme ta ndajmë përvojën tonë pa e ekzagjeruar atë. Kur erdhi koha e xhirimeve kisha dilema se nëse do t’iu kërkoja atyre që të jepnin intervista spontane kjo do të mund të ishte e vështirë, sepse ata kishin shumë gjëra për të thënë, por pasi nuk kishin shumë përvojë para kamerës mund të mos e dinin si ta shprehnin veten. Shpesh, më lehtë shpreheshin me gjeste sesa me fjalë. Me ekipin tim arritëm në përfundim se do të duhej ta shkruanim nga një lloj skenari për secilin film, bazuar në informacionet e mbledhura prej të intervistuarve, me shtimin e pyetjeve të caktuara që do t'i orientonin drejt fushave specifike të cilat ne dëshironim t’i eksploronim më thellësisht. Për të mbledhur informacione jo vetëm nga subjektet, por edhe nga familjet e tyre gjithashtu, kam punuar ngushtë me një gazetar që kishte përvojë të mëparshme në trajtimin e individëve që vuanin nga traumat e luftës.
AH: Cili ishte qëllimi juaj për atë imazh që dëshironit ta konstruktonit me Albumin Familjar? Për shembull, disa herë e keni përmendur dallimin midis subjekteve të cilat i keni filmuar – mungesën e hidhërimit dhe zemërimit të tyre - dhe gjeneratës së vjetër.
AM: E kam ndjenjën se nëse do të punoja me njerëz më të vjetër, madje edhe me ata të brezit tim, puna do të ishte krejtësisht ndryshe. Do të ishte më e dhimbshme, e krijuar me më shumë zemërim, mbase edhe me urrejtje. Më e rëndësishmja për mua ishte të tregoja se si traumat dhe dhimbja kolektive përpunohen dhe kalojnë tek gjeneratat e reja. Çfarë mbetet nga dhimbja dhe si artikulohet ajo nga gjeneratat të cilat i kanë trashëguar këto rrëfime pa i përjetuar ato drejtpërdrejt? Në këtë kuptim, unë prek një proces qartësisht politik - atë të interpretimit dhe transmetimit të përvojës së luftës dhe dhimbjes kolektive që pasoi. Puna ime nuk është haptazi politike, pasi që me këtë çështje merret nëpërmjet rrëfimeve personale, mirëpo ajo çfarë synoj të theksoj është aspekti më universal njerëzor i këtyre rrëfimeve.
VH: A mund të flisni për titullin e punës? Ekziston një ndryshim që ndodh në regjistrin e imazheve me të cilat punoni, nga të qenit kolektive dhe të qarkulluara nëpër media masive deri tek depërtimi i tyre në sferën private dhe personale.
AM: Kam luftuar me titullin e kësaj pune, por Albumi Familjar dukej i përshtatshëm pasi gjatë rrjedhës së hulumtimit tim dhe para-produksionit secili nga personazhet e filmave më ka thënë që, për çdonjërin, kjo fotografi e tyre ishte më e rëndësishmja në posedim familjar.
VH: Fotografitë që i kanë në shtëpi: a janë fotografi nga ndonjë revistë, apo u janë dhënë familjeve nga fotografët? Gjithashtu jam kureshtar të di nëse janë të fshehura, ose të ekspozuara dhe të dukshme.
AM: Zakonisht është e prerë nga gazeta apo revista në të cilën është botuar. Nuk i kam parë askund të vendosura dukshëm. Ka një lloj intimiteti i cili mbrohet me këto fotografi që, me vetëdije apo jo, janë bërë imazhet më të rëndësishme në albumet e tyre familjare.
Duke iu rikthyer titullit të projektit, ai shndërrohet në një fije përbashkuese që i ndërlidh të tria videot, por gjithashtu i referohet fillesave të kësaj pune dhe albumit tim familjar, me mua që tashmë dy apo tre vjet më parë mendoja për atë çfarë do të mund të bëja me fotografinë time me José María Aznar.
VH: A mendoni që Albumi Familjar është politik?
AM: Mbase mund të duket politik, por unë nuk e shoh në atë dritë. Për mua është një projekt thellësisht njerëzor në të cilin përpiqem të eliminoj sa më shumë detaje të tepërta që të mund ta paraqes një fragment të realitetit të këtyre të rinjve.
VH: Pse keni zgjedhur të mos i shfaqni fotografitë origjinale në ekspozitën e Venedikut?
AM: Nuk kam dashur t’i zbuloj të gjitha menjëherë për audiencën. Besoj që për këtë projekt është e rëndësishme të mos marrë fund sapo të largoheni nga ekspozita, por të vazhdojë përmes bisedës dhe debatit. Ndërsa po mendoja si ta mbaja audiencën të angazhuar, vendosa t’i bëja videot pa imazhe, por në vend të kësaj imazhet t’i kisha të pranishme diku tjetër - publiku vetëm duhet t'i kërkojë ato.
AH: Ngjashëm, a keni menduar si ndërlidhet Albumi Familjar me nocionin më të gjerë të dokumentares dhe të shpërndarjes së imazheve?
AM: Ndonjëherë mendoj se ekziston një vijë shumë e hollë mes lajmit dhe dokumentarit nga burimet tjera. Që nga fillimi mendoja si të bëja punën pa e shndërruar në një dokumentar të vërtetshëm televiziv dhe konsideroj se këtë ia kemi arritur jo vetëm përmes kuadrove të kamerës, por edhe nëpërmjet procesit të redaktimit, si dhe të vetë rrëfimeve. Për mua, këtu shfaqet dallimi mes Albumit Familjar dhe imazheve origjinale, dokumentare.
VH: Çfarë reagimi të audiencës ndaj punës suaj prisni?
AM: Të jem i sinqertë, më shumë kam menduar se si do të përgjigjemi ne. Por, pres që audienca të parashtrojë shumë pyetje. Edhe kur sot udhëtoj nëpër rajonin e ish-Jugosllavisë shtangem nga fakti sa pak informacione kanë njerëzit atje – ndonëse të gjithë ne kemi jetuar në të njëjtin shtet. Pres që njerëzit të jenë kureshtarë, ta sfidojnë më shumë veten mbi të vërtetën, jo vetëm për atë që e shohin, por të shkojnë përtej.
